Od 28 listopada 2024 roku składanie nowych wniosków w programie Czyste Powietrze zostało zawieszone. Program w nowej odsłonie wróci 31 marca 2025 r. Ruszyła pierwsza duża modernizacja programu Czyste Powietrze po 6 latach od jego powstania. Celem tej zmiany jest naprawa programu i zabezpieczenie polskich gospodarstw domowych przed nadużyciami, tak by nadal działać na rzecz czystego powietrza i niższych rachunków za ogrzewanie dla Polek i Polaków. W ramach programu Czyste Powietrze obecnie Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) skupi się na pomocy powodzianom i na obsłudze wszystkich złożonych wniosków.
Aby przeprowadzić potrzebny remont programu Czyste Powietrze i jednocześnie uruchomić w połowie grudnia specjalny program skierowany do mieszkańców terenów dotkniętych powodzią, NFOŚiGW w uzgodnieniu z Ministerstwem Klimatu i Środowiska (MKiŚ), podjął decyzję o wprowadzeniu przerwy w przyjmowaniu nowych wniosków przez wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej (WFOŚiGW). Ten czas przerwy zostanie wykorzystany na obsługę dotychczas złożonych wniosków – będzie to zatem dalej okres intensywnej realizacji programu. Od początku realizacji programu do WFOŚiGW wpłynęło już ponad 1 milion wniosków na kwotę 37 mld zł, w tym podpisanych umów jest ponad 820 tys. na ok. 26 mld zł. Dotychczas wypłacono niemal 14 mld zł dla 650 tys. beneficjentów.
– Naszym najważniejszym celem jest poprawa jakości powietrza, ale także musimy ochronić przed nieuczciwymi wykonawcami i pośrednikami Polki i Polaków, by nie narażać ich na konieczność zwrotu dotacji lub rachunki grozy. Jednocześnie w ramach programu Czyste Powietrze, skupiamy się teraz na tak ważnej pomocy dla mieszkańców województw dotkniętych powodzią. Zabezpieczyliśmy na ten cel 300 milionów złotych – mówi Dorota Zawadzka‐Stępniak, prezes zarządu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
NFOŚiGW, we współpracy z MKiŚ, przygotował w ramach programu Czyste Powietrze specjalny program dotacji do termomodernizacji domów w czterech województwach dotkniętych powodzią: dolnośląskim, lubuskim, opolskim i śląskim. Zabezpieczono na ten cel 300 mln zł. Program przewiduje uproszczoną, skróconą procedurę wnioskowania o dotacje. Nabór wniosków od powodzian rozpoczął się 12 grudnia br.
Nowe źródła finansowania
Jesienią 2023 r. program Czyste Powietrze nie miał zapewnionego finansowania. Obecny rząd odblokował w styczniu br. środki z KPO – 13,9 mld zł oraz w kwietniu z FEnIKS – 7,6 mld zł. Teraz trwają prace nad długofalowym planem finansowania programu. Przygotowywany jest wniosek do Europejskiego Banku Inwestycyjnego na kwotę 10 mld zł z Funduszu Modernizacyjnego, która umożliwi finansowanie programu po wykorzystaniu środków FEnIKS.
– Chcemy położyć kres nadużyciom w programie Czyste Powietrze. Przeprowadziliśmy wzmożone kontrole, skutki nieprawidłowości to oddawane dotacje (wraz z odsetkami) lub zmniejszenie dofinansowania. Trzeba skończyć ze 100‐procentowym dofinansowaniem na kilka domów, z wielokrotnym zawyżaniem rachunków przez nieuczciwych wykonawców za usługi i materiały, z wymuszaniem pełnomocnictwa, na podstawie którego firmy dostawały zaliczkę na swój rachunek, znikały z rynku, a cała odpowiedzialność spadała na nieświadomego beneficjenta – wyjaśnia zastępca prezesa zarządu NFOŚiGW Robert Gajda.
Od kilku miesięcy trwa kompleksowy przegląd programu Czyste Powietrze, którego elementem były m.in. analizy i konsultacje ukierunkowane na wypracowanie założeń nowego Czystego Powietrza. W dyskusji udział wzięło ok. 200 osób, w drugim etapie konsultacji nowa treść programu będzie przedstawiona opinii publicznej. Finalną wersję nowych zasad w Czystym Powietrzu poznamy jeszcze w tym roku.
Komitet Koordynacyjny programu
Ponadto resort klimatu planuje powołać rządowy Komitet Koordynacyjny, który pomoże synchronizować działania administracji publicznej, by zwiększyć skuteczność podejmowanych działań w ramach programu Czyste Powietrze.
Nadużycia w programie Czyste Powietrze. Podejrzane umowy na ponad pół miliarda złotych
NFOŚiGW składa zawiadomienie do prokuratury dotyczące kilku firm, co do których istnieje uzasadnione podejrzenie popełniania przestępstw w ramach programu Czyste Powietrze. Dotyczy to 6 tys. wniosków o dotacje z programu Czyste Powietrze z całej Polski. Wykonawcy, których działania NFOŚiGW zgłasza prokuraturze, złożyli wnioski o dotacje w imieniu beneficjentów o wartości ok. 600 mln zł. NFOŚiGW na bieżąco współpracuje z organami ścigania.
Kontrole przeprowadzone przez NFOŚiGW wykazały podejrzenie nadużyć w działaniu firm wykonawczych. Skala tych nieprawidłowości i zebrane materiały poskutkowały przygotowaniem przez NFOŚiGW zawiadomienia do prokuratury, które dotyczy przede wszystkim możliwości popełnienia oszustwa, wyłudzenia, podrobienia lub przerobienia dokumentu, poświadczenia nieprawdy oraz posłużenia się dokumentem potwierdzającym nieprawdę.
Zidentyfikowane zostały m.in. przypadki:
• zawyżania rachunków za usługi i materiały,
• realizacji nieefektywnych inwestycji,
• wymuszania udzielenia pełnomocnictwa.
Firmy, których dotyczy zawiadomienie, w imieniu swoich beneficjentów wnioskowały najczęściej o najwyższy poziom dofinansowania, który w programie wynosi 136,2 tys. zł. Beneficjenci nie posiadają jednak często żadnych lub prawie żadnych dokumentów dotyczących realizowanego przedsięwzięcia. Pełnomocnicy nie uzgadniają optymalnego zakresu prac, ich zakres jest narzucany jako „możliwy do realizacji w ramach dotacji, którą można uzyskać z programu”. Beneficjenci w większości przypadków nie mają świadomości, co obejmuje wniosek o dofinansowanie, w tym jakie oświadczenia są tam składane. Po podpisaniu pełnomocnictwa już o niczym nie są informowani.
O nieprawidłowościach w programie Czyste Powietrze informowały także WFOŚiGW, które w całej Polsce złożyły 103 zawiadomienia do prokuratury lub na policję, w związku z nadużyciami w programie – najwięcej, bo aż 47 w województwie kujawsko‐pomorskim.
Ponadto beneficjenci programu Czyste Powietrze składają bezpośrednio do organów ścigania zawiadomienia, że padli ofiarami oszustw ze strony wykonawców. Zgłoszenia o nieuczciwych wykonawcach i pośrednikach spływają także do NFOŚiGW oraz WFOŚiGW.
Ogółem w I półroczu 2024 r. przeprowadzono u beneficjentów 4656 kontroli, w tym nieprawidłowości programu stwierdzono w 12% skontrolowanych umów.
Reforma programu Czyste Powietrze ma na celu:
• ochronę gospodarstw domowych przed oszustwami,
• uszczelnienie programu, tak by służył tym najbardziej potrzebującym,
• uproszczenie i przyspieszenie obsługi wniosków i wypłat,
• obniżenie rachunków za ogrzewanie,
• ocieplenie domów,
• ograniczenie liczby kopciuchów,
• poprawę jakości powietrza,
• przyspieszenie transformacji energetycznej Polski.
Kluczowe reformy w programie Czyste Powietrze
W systemie pojawią się operatorzy, którymi będą także gminy wspierające gospodarstwa domowe w przeprowadzeniu inwestycji od jej planowania po rozliczenie. To pomoże uniknąć zagrożeń związanych z naciągaczami i poprawi efektywność termomodernizacji, a więc da większą pewność niższych rachunków za ogrzewanie. W dalszych planach jest też lista rekomendowanych wykonawców, czyli sprawdzonych firm.
– Uprościmy proces pozyskania finansowania, by łatwiej można było skorzystać ze wsparcia. Przyspieszymy też obsługę wniosków i rozliczenie, by szybciej pieniądze trafiały na konta Polek i Polaków. Dzięki reformie, nowe Czyste Powietrze będzie kontynuowane na lepszych, zdrowych zasadach, tak by nadal działać na rzecz czystego powietrza i niższych rachunków za ogrzewanie – podsumowuje Robert Gajda.
• Obowiązek wypłaty zaliczki na konto celowe beneficjenta, a nie wykonawcy. Koniec wyłudzania zaliczek przez wykonawców, ponieważ pieniądze przyznane beneficjentowi mogą trafić wyłącznie na konto firmy.
• Limity dotacji na poszczególne kategorie kosztów. Koniec zawyżania kosztów i narzucania nieuczciwych marż przez wykonawców, którzy nie mają żadnych ograniczeń.
• Dotacje dla rzeczywiście najuboższych. Koniec wyłudzania 100% dotacji przez osoby, które w rzeczywistości nie są ubogie i przepisywania domu „na wnuczka” – beneficjent będzie musiał wykazać własność lub współwłasność budynku/lokalu przez co najmniej 3 lata przed złożeniem wniosku o dofinansowanie.
• Domy dobrze ocieplone. Koniec z wymianą 2 okien w budynku, gdy potrzebna kompleksowa modernizacja – będziemy wymagać uzyskania określonego standardu energetycznego.
• Więcej kontroli na miejscu, w trosce o beneficjenta. Koniec z fałszowaniem dokumentów przez nieuczciwych pełnomocników i z realizacją projektów niezgodnie z umową.
• W systemie pojawią się operatorzy, którymi będą także gminy wspierające gospodarstwa domowe w przeprowadzeniu inwestycji od jej planowania po rozliczenie.
Reforma programu – najczęściej zadawane pytania i odpowiedzi
Co ze złożonymi wnioskami i zaległościami w wypłatach dotacji?
Nabór wniosków w programie prowadzony jest wyłącznie w ramach limitów środków zagwarantowanych w budżecie programu, co oznacza, że dla przyjętych wniosków, które zostaną pozytywnie ocenione i zawartych już umów, które czekają na wpłatę środków, wszystkie wypłaty zostaną zrealizowane.
Co z osobami, które zrealizowały inwestycje i nie złożyły jeszcze wniosku?
Te osoby będą miały możliwość złożenia wniosku na nowych zasadach programu Czyste Powietrze, po ogłoszeniu naboru, który jest planowany w 2025 r.
Czy przewiduje się usprawnienie obsługi beneficjentów przez wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej?
Usprawnienie obsługi beneficjentów będzie naturalną konsekwencją nowych zasad programu, który ma być prostszy i bardziej przyjazny dla naszych wnioskodawców. Planujemy także usprawnienia i automatyzację procesów już w fazie wdrożeniowej.
Do końca 2024 r. obowiązuje okres przejściowy na liście zielonych urządzeń i materiałów (ZUM) dotyczący pomp ciepła, czyli urządzenia te wpisane są na listę ZUM na podstawie europejskich znaków jakości (HP Keymark, EHPA Q, Eurovent). Czy to prawda, że okres przejściowy zostanie wydłużony na kolejny rok?
Nie. NFOŚiGW nie planuje przedłużenia honorowania certyfikatów na liście ZUM po 31.12.2024 r. Zgodnie ze wcześniejszymi zapowiedziami, tylko dostarczenie kompletu badań, spełniających wymogi programu Czyste Powietrze, umożliwi obecność na liście ZUM od 2025 r.
Obowiązek przedstawienia pełnych badań pozwala na pełną weryfikację zgodności tych parametrów przez IOŚ‐PIB. W ten sposób każdy z producentów, oferujących swoje urządzenia beneficjentom programu Czyste Powietrze jest równo traktowany. Zdecydowano się finalnie bazować na jednym sposobie potwierdzania parametrów technicznych pomp ciepła także dlatego, że pozwala to na rozwijanie wymagań dotyczących wpisu na listę ZUM, które w przyszłości mają przybrać formę polskiego znaku jakości.
Kontrole w programie Czyste Powietrze. Kogo dotyczą, co i kiedy może być kontrolowane?
Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej – samodzielnie lub przez podmioty zewnętrzne – mogą przeprowadzać kontrole przedsięwzięć realizowanych w ramach programu od daty złożenia wniosku o dofinansowanie, w trakcie realizacji oraz w okresie trwałości, tj. 5 lat od daty zakończenia przedsięwzięcia. Kontroli może zostać poddany sposób wykorzystania udzielonej dotacji, w tym miejsce realizacji przedsięwzięcia, a beneficjent zobowiązany jest wówczas udostępnić dokumenty związane z dotacją oraz budynek. Od kilku tygodni intensywność kontroli na miejscu jest dużo większa. Ta forma weryfikacji poprawności realizacji inwestycji będzie rozszerzana.
Jakie są konsekwencje kontroli, w której stwierdza się nieprawidłowości?
Realizacja przedsięwzięcia niezgodnie z umową, m.in. brak likwidacji źródeł ciepła lub zaniżanie dochodów, prowadzi do wypowiedzenia umowy i zwrotu dotacji wraz z odsetkami. Przy innych nieprawidłowościach możliwe jest zmniejszenie dotacji.
Czyste Powietrze dla powodzian – od 12 grudnia można składać wnioski o dotacje
Pomoc może otrzymać osoba fizyczna, która jest właścicielem lub współwłaścicielem budynku/ lokalu mieszkalnego, uszkodzonego w powodzi we wrześniu 2024 r. na terenie województw: dolnośląskiego, lubuskiego, opolskiego i śląskiego. Oszacowany zakres zniszczeń w budynku w wyniku powodzi potwierdzony przez gminę musi wynosić co najmniej 5 procent.
Program nie obejmuje nieruchomości, na które została zawarta wcześniej umowa o dofinansowanie termomodernizacji w ramach programu Czyste Powietrze (umowa czynna lub w okresie trwałości).
Dofinansowanie z NFOŚiGW z ramach programu Czyste Powietrze może być łączone z zasiłkiem celowym wypłacanym powodzianom w ramach pomocy remontowo‐budowlanej. Łączna kwota dofinansowania nie może jednak przekroczyć 100 proc. kosztów przedsięwzięcia.
Dofinansowanie w formie dotacji na podstawowym poziomie będzie przysługiwało niezależnie od dochodów. Dla mniej zarabiających określono dwa kolejne progi dochodowe określone szczegółowo w programie. Maksymalna dotacja dla osób najmniej zarabiających wyniesie do 136,2 tysięcy złotych.
W naborze obowiązują limity kosztów kwalifikowanych na urządzenia, materiały i usługi, aby ograniczać nieuczciwe praktyki wykonawców polegające m.in. na zawyżaniu kosztów jednostkowych.
Dotacja dla poszkodowanych w powodzi obejmie koszty: audytu energetycznego, wymiany źródła ciepła, termomodernizacji domu, instalacji fotowoltaicznej.
Nabór wniosków w programie Czyste Powietrze dla powodzian potrwa od 12 grudnia 2024 r. do 31 marca 2025 r. lub do wyczerpania środków.
Wdrożenie szybkiej ścieżki płatności zapewni wypłatę środków w terminie do 14 dni od daty wpływu do WFOŚiGW kompletnego i prawidłowo wypełnionego wniosku o płatność wraz z wymaganymi dokumentami.
Artykuł opracowano na podstawie komunikatów zamieszczonych na stronie programu Czyste Powietrze: kliknij