Niklowane złączki w instalacjach wody pitnej

Chciałbym zwrócić Państwa uwagę na temat, który w Polsce jest w technice sanitarnej przemilczany i lekceważony. Sprawa dotyczy niklowania złączek mosiężnych, stosowanych w instalacjach wody pitnej.

Znaczenie niklu dla organizmu człowieka

Nikiel jest dla organizmu człowieka pierwiastkiem śladowym, niezbędnym w niewielkiej ilości głównie do zaopatrzenia komórek w tlen, przemianach składników odżywczych, tworzeniu hormonów. Dzienne zapotrzebowanie dla osób dorosłych wynosi około 0,3 mg i jest pokrywane przez ten pierwiastek zawarty w różnych produktach żywnościowych (zboża, czekolada, ryby, margaryna, niektóre warzywa – kapusta, cebula). Oprócz tego nikiel może przedostawać się do organizmu drogą oddechową (powietrze zanieczyszczone gazami i pyłami przemysłowymi) oraz z wodą pitną, jeśli w instalacji wodociągowej są elementy niklowane na powierzchniach stykających się z wodą – łączniki instalacyjne, czy armatura wodociągowa. Niekorzystny jest niedobór niklu (raczej wykluczony podczas stosowania urozmaiconej diety), ale znacznie bardziej groźny w skutkach jest jego nadmiar. A jakie są skutki tego nadmiaru? Przede wszystkim alergie – ocenia się, że na nikiel uczulone jest w Polsce 17% dorosłych i 8% dzieci. Występują dwa rodzaje alergii na nikiel:

• kontaktowa (wysypka w miejscu kontaktu skóry z niklowanym przedmiotem),
• pokarmowa (objawia się katarem, zapaleniem spojówek, może prowadzić do astmy a nawet wstrząsu anafilaktycznego).

Nie ma żadnej metody leczenia alergii na nikiel, jedynym zaleceniem jest unikanie produktów zawierających ten pierwiastek.

Inne skutki nadmiaru niklu w organizmie – uszkodzenie błon śluzowych, zmiany w chromosomach i szpiku kostnym, może przyczyniać się do rozwoju komórek nowotworowych, alergia na nikiel może powodować odrzucanie implantów stomatologicznych i ortopedycznych, wpływa niekorzystnie na proporcje innych pierwiastków – obniża poziom magnezu i cynku w organach miąższowych.

A jakie jest najwyższe dopuszczalne stężenie niklu w wodzie pitnej? Określa je rozporządzenie ministra zdrowia z dnia 13.11.2015 r. (Dz.U. poz. 1989), będąca wdrożeniem dyrektywy unijnej 98/83/WE z dnia 3.11.1998 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Stężenie to określone jest maksimum 20 µg/l, co sytuuje nikiel w grupie najbardziej toksycznych metali (dla porównania jednoznacznie kojarzące się z zagrożeniem dla zdrowia ołów i arsen to maks. 10 µg/l, chrom jest mniej toksyczny – 50 µg/l). Najwyższe zaś dopuszczalne stężenie miedzi to 2 mg/l, czyli 100x więcej, niż nikiel.

Systemy instalacyjne ze złączkami niklowanymi

Jak wygląda w praktyce zagadnienie niklowania złączek w instalacjach wodociągowych w Polsce? Temat dotyczy części systemów rur wielowarstwowych (złączki zaprasowywane i skręcane) oraz polipropylenowych (złączki z gwintami). Złączki w tych systemach mają Atesty Higieniczne, dopuszczające do montażu w instalacjach służących do przesyłania wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, w AH podane jest, że produkt zawiera mosiądz (czasem bez informacji, że jest to mosiądz z powłoką niklową). Informacja o niklu pojawia się natomiast w materiałach technicznych tych systemów – katalogach, instrukcjach i ulotkach, oczywiście bez informacji, że jest to powłoka również na powierzchniach mających styczność z wodą. Nawiasem mówiąc, w niektórych AH systemów rur z PP nie ma nawet informacji, że produkt zawiera mosiądz – czy należy przez to rozumieć, że złączki z gwintami są wyłączone z Atestu? Pytanie raczej retoryczne.

A dlaczego nikluje się złączki mosiężne? Można by powiedzieć, że dla poprawienia estetyki złączki, ale oczywiście nie na tym polega problem – niklowanie pozwala na dodatkowe zabezpieczenie niższej jakości mosiądzu, podatnego na odcynkowanie (czyli procesy korozyjne) oraz o dużej zawartości metali ciężkich, np. ołowiu. W kształtkach z polipropylenu z „wtopkami” mosiężnymi dochodzi jeszcze inny czynnik – tańszy granulat polipropylenowy jest wrażliwy na działanie jonów miedzi, wydzielających się z mosiądzu. Żeby uniknąć tego procesu, należy stosować polipropylen wzbogacony o odpowiednie inhibitory.

Działania firmy KAN w sprawie niklowania złączek

Firma KAN stosuje w systemach instalacyjnych KAN-therm Push, Press i PP złączki z tworzywa PPSU (całkowicie neutralnego dla wody pitnej) oraz z mosiądzu odpornego na odcynkowanie, bez dodatkowych powłok, który również może być bezpiecznie stosowany w instalacjach wodociągowych.

Opinia PZH

W celu wyjaśnienia sprawy niklowania złączek podjęliśmy korespondencję z Narodowym Instytutem Zdrowia Publicznego – Państwowym Zakładem Higieny, który wydaje Atesty Higieniczne, tym samym dopuszczając systemy instalacyjne do montażu instalacji wodociągowych, centralnego ogrzewania, sprężonego powietrza i innych.

W piśmie z dnia 16.04.2015 PZH jednoznacznie stwierdza, że zapatruje się negatywnie na stosowanie kształtek pokrytych powłoką niklową w instalacjach służących do przesyłania wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Kształtki te stanowią źródło przenikania do wody dużej ilości niklu, w wyniku czego stężenia tego metalu w wodzie znacznie przekraczają wartości dopuszczalne. Takie złączki mogą natomiast być stosowane w instalacjach grzewczych, co jest oczywiste, ale w katalogach producentów najczęściej takie same złączki polecane są do instalacji wodociągowych i grzewczych.

W piśmie PZH z dnia 16.01.2017 r. podane zostały już bardzo konkretne dane dotyczące skutków niklowania złączek oraz planowane działania w celu wyeliminowania tego procederu. PZH stwierdza, że:

– we wszelkich urządzeniach kontaktujących się z wodą do picia powłoki niklowe i niklowo-chromowe mogą być stosowane wyłącznie na powierzchniach zewnętrznych, które nie wchodzą w bezpośrednią styczność z wodą;

– kontakt powłok niklowych z wodą powoduje, że nikiel osiąga w wodzie bardzo wysokie stężenia. Testy migracji niklu wykazały, że stężenie to osiąga od 200 do 350 µg/l, co 10-15 razy przekracza normatyw (20 µg/l);

– dotychczasowe Atesty Higieniczne nie zawierały zastrzeżenia, że powłoka niklowa może być tylko na zewnątrz, gdyż uważano to za oczywiste i nie brano pod uwagę możliwości stosowania w praktyce wyrobów z wewnętrzną powłoką niklową (uwaga ta raczej dotyczy takich wyrobów jak baterie i zawory – jak wykazaliśmy powyżej, producenci łączników do rur w ogóle nie zgłaszają, że ich wyrób zawiera mosiądz niklowany);

– PZH deklaruje, że stosowny zapis w Atestach Higienicznych będzie brzmiał „mosiądz z zewnętrzną powłoką niklową” lub „mosiądz, zewnętrzna powłoka niklowa”.

Czy wyeliminuje to zastosowanie w instalacjach wodociągowych łączników producentów, którzy formalnie nie deklarują niklowania, a je stosują – czas pokaże.

W tej sprawie ważny może się okazać wzrost świadomości zagrożeń u użytkowników instalacji, tak jak ostatnio wzrasta świadomość szkodliwości smogu. W każdym razie inwestorom powinno dać do myślenia, czy wystarczy tylko formalne potwierdzenie możliwości stosowania produktu w postaci Atestu Higienicznego, jeśli został on wydany na podstawie niepełnych danych i wbrew intencjom ustawodawcy.

Na zakończenie jeszcze wyjaśnienie wątpliwości, często pojawiającej się na rożnych spotkaniach z inwestorami i wykonawcami: „tak staracie się wykazać zagrożenie niklowanymi łącznikami, a sami macie w ofercie KAN-therm INOX, ze stali nierdzewnej?” W systemie INOX rzeczywiście wykorzystuje się rury i złączki ze stali chromowo-niklowo-molibdenowej lub chromowo-niklowo-tytanowej, o zawartości niklu 10-13%. Przeprowadzone badania migracji niklu wykazały, że w przypadku stali nierdzewnej ten proces jest wielokrotnie mniejszy, niż w przypadku powłok niklowych i stężenie metalu w wodzie nie przekracza wartości dopuszczalnych. Potwierdzają to między innymi certyfikaty DVGW – INOX jest całkowicie bezpieczny w instalacjach wody pitnej.